Ադրբեջանում մարդու իրավունքների խախտումներին և Լեռնային Ղարաբաղում մեկ տարի առաջ տեղի ունեցած զարգացումներին նվիրված լսումների ժամանակ, որոնք ընթացան ԱՄՆ Կոնգրեսի Թոմ Լանթոսի անվան մադու իրավունքների հանձնաժողովում, կոնգրեսական, հայկական հանձնախմբի անդամ Ջիմ Կոստան կոչ է արել պատասխանատվության ենթարկել Ադրբեջանի կառավարությանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի հայությանը էթնիկ զտումների ենթարկելու ու նրանց իրավունքները ոտնահարելու համար:
«Իմ տեսակետն այն է, ու կարծում եմ, որ այս երկուսացաան հանձնաժողովը կիսում է դա, որ կարևոր է, որ մենք պատասխանատվության ենթարկենք Ադրբեջանի կառավարությանը՝ ոչ միայն այնտեղ պահվող բանտարկյալների, այլ նաև տեղի ունեցած սպանությունների, բռնությունների, արցախցիների տեղահանման համար, ովքեր ստիպված են եղել լքել իրենց հողը»,- հայտարարել է Ջիմ Կոստան լսումների ժամանակ «Ամերիկայի ձայնին» տված հարցազրույցում:
Հանձնաժողովի համանախագահ, կոնգրեսական Քրիս Սմիթը համակարծիք էր՝ անհրաժեշտ է պատասխանատվության ենթարկել մեղավորներին, և հղում կատարեց իր կողմից ներկայացված օրենսդրական նախաձեռնություններին:
«Հանդես եմ եկել օրենսդրական նախաձեռնությամբ՝ փորձելով պատասխանատվության ենթարկել [Իլհամ Ալիևին] և նրա կառավարությանը։ Ադրբեջանական կողմը, իր հերթին, այն անտեսեց՝ պնդելով, թե անհեթեթություն է: Ուստի, նորից կանենք դա և հանդես կգանք նոր օրենսդրական նախաձեռնությամբ, որպեսզի պատասխանատվության ենթարկենք նրանց: Դիմում եմ նախագահ Ալիևին՝ կտրուկ փոփոխություններ իրականացնելու խնդրանքով։ Ցանկացած մարդ կարող է փոխվել: Նա պետք է փոխվի»,- հայտարարել հանձնաժողովի համանախագահ Սմիթը:
Հանձնաժողովի նիստին ներկա մեկ այլ կոնգրեսական՝ Էնդի Հարիսը, անցած տարվա սեպտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղի հայության տեղահանումը որակել է «բռնի հեռացում»: Նրանց այլ ելք չէին թողել, քան հեռանալը՝ ընդգծել է կոնգրեսականը:
Հարիսն իր մտահոգությունն է հայտնել Լեռնային Ղարաբաղում հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման և Թուրքիայի վարած քաղաքականության վերաբերյալ: ԱՄՆ դաշնակից Թուրքիայի վարած քաղաքականությունը, հատկապես՝ Վաշինգտոնի նկատմամբ նա որակեց «դավաճանական»:
«Ակնհայտ է, որ ռուսները, թուրքերը և ադրբեջանցիները մեղսակից են նրանում, ինչ տեղի է ունեցել Լեռնային Ղարաբաղ տարածաշրջանի հետ, որն անվանում եմ «հայերի բռնի հեռացում երկրամասից»: Սա պարզ բան է»,- ընդգծել է կոնգրեսականը:
Հիշեցնենք, որ պաշտոնական Երևանը և մարդու իրավունքնեի պաշտպանությամբ զբաղվող մի շարք կազմակերպություններ, ներառյալ՝ Freedom House-ը, անցած տարվա սեպտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցածը որակում են «էթնիկ զտում»: Բաքուն, սակայն, հերքում է այդ որակավորումը՝ պնդելով, թե «Ադրբեջանի տարածքից հայերի հեռանալը էթնիկ զտում որակելը երեսպաշտություն է»:
Լսումներին հրավիրված բանախոսներից՝ Լեռնային Ղարաբաղի չճանաչված հանրապետության նախկին օմբուդսմեն Գեղամ Ստեփանյանը իր խոսքում նշել է, որ բռնի տեղահանումից մեկ տարի անց Լեռնային Ղարաբաղի հայությունը շարունակում է կրել տառապանքներ՝ ամեն օր ականատես լինելով, թե ինչպես է Ադրբեջանը «քանդում այնտեղի տները, հողին հավասարեցնում բնակավայրերն ու սրբատեղիներ՝ այնտեղ ջնջելով հայկական հետքը»:
«Ադրբեջանը պատասխանատվության չի ենթարկվում շարունակվող հանցագործությունների համար: Որքան էլ զարմանալի է, իրականում, այն թույլտվություն ստացավ իր մայրաքաղաքում կազմակերպել COP 29-ի նման հեղինակավոր միջոցառում»,- տարակուսած էր Ստեփանյանը:
Հանձնաժողովի համանախագահ Քրիս Սմիթը ևս չթաքցրեց իր մտահոգությունը COP 29-ի միջոցառումը Ադրբեջանում անցկացնելու կապակացությամբ:
«Պետք է շատ ավելին անենք: Մտահոգ եմ, որ մենք [ԱՄՆ] չառարկեցինք Ադրբեջանի կառավարության՝ կլիմայի փոփոխությանն առնչվող խոշոր միջազգային գագաթնաժողովի՝ COP 29-ի հյուրընկալման հայտի վերաբերյալ»,- ասել է կոնգրեսական Սմիթը:
Հիշեցնենք՝ անցած տարվա դեկտեմբերին Հայաստանը ևս իր աջակցությունն էր հայտնել ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության կոնֆերանսի 29-րդ նստաշրջանը (COP-29) Ադրբեջանում անցացնելու հայտին: Բացի դրանից, դեկտեմբերի վերջին ստորագրած հայ-ադրբեջանական համաձայնությամբ Հայաստանն ու Ադրբեջանը ռազմագերիների ու կալանավորվածների փոխանակում իրականացրեցին, որի արդյունքում Բաքուն ազատ արձակեց մի քանի տասնյակ հայ ռազմագերիրիների՝ երկու ադրբեջանցի զինվորականների դիմաց:
Անդրադառնալով COP-29-ին՝ Ամերիկայի հայկական համագումարի համանախագահ Վան Կրիկորյանը կոչ է արել Միացյալ Նահանգներին օգտագործել COP-29-ի հարթակը՝ բարձրաձայնելու այն հարցերի մասին, որոնք շոշափվում են այս լսումների ընթացքում: Նա առաջարկել է ամերիկյան պատվիրակներին հնչեցնել Ադրբեջանում պահվող յուրաքանչյուր քաղբանտարկյալի անունը՝ կլիմայական կոնֆերանսում ելույթ ունենալիս։ Նաև հորդորել է ամերիկացի պատվիրակներին չմնալ որևէ հյուրանոցում կամ կացարանում, որը նախկինում պատկանել է հայերին:
Կրիկորյանն իր խոսքում անդրադարձել է նաև Ադրբեջանում հայկական ժառանգության պահպանման հարցին:
«Այժմ ունենք մի իրավիճակ, երբ Ալիևն ու Էրդողանը փաստացի պարծենում են, թե վերացրել են ողջ հայկական ներկայությունը և ոչնչացրել եկեղեցիներն ու ողջ մշակութային ժառանգությունը։ Երբ խոսում ենք Հայոց ցեղասպանության և Թուրքիայում հայերի վիճակի մասին, ապա այնտեղ մեր եկեղեցիների ավերումը տեղի է ունեցել շատ ավելի երկար ժամանակահատվածում: Այժմ դա տեղի է ունենում արագացված տեմպերով»,- ասել է Կրիկորյանը
Լսումներին մասնակցող Caucasus Heritage Watch-ի համատնօրեն Ադամ Սմիթը ևս ուշադրություն հրավիրեց հայկական մշակութային ժառանգության հարցում Բաքվի որդոգրած քաղաքականությանը: Ըստ նրա՝ միայն անցած տարվա ընթացքում Ադրբեջանը ավերվել է հայկական մշակութային նշանակության 14 վայր, այդ թվում՝ գերեզմանատներ և եկեղեցիներ, ևս 12-ը զգալի չափով վնասվել են:
«Սա երբևէ ձեռնարկված մշակութային բնաջնջման ամենածավալուն և ինտենսիվ ծրագրերից մեկն է»,- պնդել է Սմիթը:
Միջոցառման մեկ այլ բանախոս՝ Center for Truth & Justice կազմակերպության փաստաբան Շարմաղ Մարդին, իր ելույթում, ներկայացրել է լսումների դահլիճում ներկա մի շարք անձանց, ովքեր, ըստ կազմակերպության իրավաբանի, հանդիսանում են Ադրբեջանի կողմից 2023 թվականի հարձակման զոհեր: Նա տեղեկացրեց, որ իրենց կենտրոնը հավաքագրել է տուժածների, ականատեսների ավելի քան 500 վկայություններ՝ Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցածի վերաբերյալ:
Իր հերթին, Crude Accountability կազմակերպության համահիմնադիր և գործադիր տնօրեն Քեյթ Ուոթերսը խոսել է Ադրբեջանում քաղբանտարյալների խնդրի մասին՝ նշելով, որ այսօր այնտեղ է պահվում շուրջ 303 քաղբանտարկյալ, որոնցից շատերը լրագրողներ են։ Նա կոչ արեց Կոնգրեսին «պահանջել անհապաղ և անվերապահ ազատ արձակել Ադրբեջանում պահվող բոլոր քաղբանտարկյալներին»։
Լսումների մյուս բանախոս՝ Freedom Now կազմակերպության գործադիր տնօրեն Անդրեա Փրասովան ևս անդրադարձավ քաղբանտարկյալների հարցին, ինչպես նաև խոսեց Ադրբեջանում քաղհասարակության նկատմամբ իրականացվող բռնաճնշումներից: Նա առաջարկել է նպատակային պատժամիջոցներ կիրառել ադրբեջանցի այն պաշտոնյաների դեմ, որոնք ներգրավված են մարդու իրավունքների ոտնահարման մեջ, ինչպես նաև օտարերկրյա որոշ օգնությունն Ադրբեջանին փոխկապել մարդու իրավունքների ոլորտում բարելավումների հետ:
«Ամերիկայի ձայնի» հետ զրույցում հանձնաժողովի համանախագահ Քրիս Սմիթը ևս խոսել է պատժամիջոցների անհրաժեշտության մասին:
«Անհրաժեշտ են շատ լուրջ պատժամիջոցներ Ադրբեջանի դեմ, այդ թվում՝ անհատների նկատմամբ։ Պատժամիջոցներ՝ համաձայն Մագնիտսկու ակտի, որոնք վերաբերում են այդ հանցագործություններ կատարած անձանց: Նրանք պետք է զրկվեն [Միացյալ Նահանգներ] մուտքի վիզա ստանալու իրավունքից, ինչպես նաև [ԱՄՆ-ի հետ] ցանկացած տեսակի տնտեսական կամ առևտրային գործունեություն իրականացնելու հնարավորությունից»,- ասում է կոնգրեսական Սմիթը:
Նշենք՝ պաշտոնական Բաքուն արձագանքել է ԱՄՆ Կոնգրեսում կայացած լսումներին: Ադրբեջանի արտգործնախարարությունը լսումները որակել է «միակողմանի և կողմնակալ», որոնք «խեղաթյուրում են Ադրբեջանում ստեղծված իրավիճակը՝ քողարկված մարդու իրավունքների հարցերով, միաժամանակ բացահայտ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերելով Ադրբեջանի ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության նկատմամբ»:
Լեռնային Ղարաբաղում անցած տարվա ռազմական գործողությունները Բաքուն որակում է «հակաահաբեկչական միջոցառումներ», որոնք համապատասխանում են միջազգային իրավունքին, և հերքում է խաղաղ բնակչությանը թիրախավորելու պնդումները:
Ադրբեջանի ԱԳՆ-ի համոզմամբ՝ նման միջոցառումները՝ Կոնգրեսում նմանատիպ լսումները, «ուղղված են Ադրբեջան-ԱՄՆ հարաբերությունների վատթարացմանը»:
Իր հերթին, ԱՄՆ պետքարտուղարությունը ևս հայտնել է իր դիրքորոշումը մեկ տարի առաջ Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շուրջ տեղի ունեցած զարգացումների վերաբերյալ: Արձագանքելով «Ամերիկայի ձայնի» հայկական ծառայության հարցմանը, թե ինչպես է Վաշինգտոնը դիտարկում այն զարգացումները, ինչի հետևանքով երկրամասի ողջ հայ բնակչությունը տեղահանվեց Հայաստան, պետքարտուղարությունը հայտնում է.
«Մեկ տարի առաջ ավելի քան 100 հազար էթնիկ հայեր Լեռնային Ղարաբաղից փախուստի դիմեցին Հայաստան: Այն տրավման և դժվարությունները, որոնց առերեսվում են հակամարտության ընթացքում իրենց տներն ու ապրուստը կորցրածները, առայսօր իրեն զգացնել է տալիս: Այս տարելիցը մեզ հիշեցնում է, որ դարավոր հակամարտությունների ընթացքում տարածաշրջանում միլիոնավոր անմեղ խաղաղ բնակիչներ զոհվել և տեղահանվել են: Միացյալ Նահանգները հանձնառու է աշխատել տարածաշրջանի գործընկերների հետ՝ կարիքավորներին օգնություն ցուցաբերելու և Ադրբեջանի ու Հայաստանի միջև երկարատև և արժանապատիվ խաղաղության համաձայնագիր կնքելու համար, որպեսզի վերջապես կայունություն և անվտանգություն հաստատվի տարածաշրջանում, որը չափազանց երկար ժամանակ հակամարտության մեջ է»,- ասված է պետքարտուղարության պատասխանում: