Նախկինում Վիքիպեդիան բազմիցս տուգանվել էր Ուկրաինայի պատերազմի մասին հոդվածները չհեռացնելու համար: «Ամերիկայի ձայնը» քննարկել է Ռոսկոմսվոբոդայի առաջատար իրավաբան Սարգիս Դարբինյանի հետ, թե ինչ կարող է սպառնալ Վիքիպեդիային, եթե այն շարունակի հրաժարվել հեռացնել ռուսական իշխանությունների կողմից արգելված բովանդակությամբ նյութերը:
Ըստ Սարգիս Դարբինյանի՝ եթե Google-ն ուներ որոշ ակտիվներ Ռուսաստանում մինչ պատերազմի սկիզբը, որից հնարավոր էր գանձումներ անել, ապա Վիքիպեդիան և Վիքիմեդիա հիմնադրամը Ռուսաստանում ընդհանրապես հաշիվներ և ակտիվներ չունեն, իսկ Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի միջև վարչական հարցերում համագործակցության և փոխօգնության մասին համաձայնագիր չկա։ Ուստի այս տուգանքներն ավելի շուտ վախեցնելու և ինչ-որ իրավական հիմքեր ստեղծելու նպատակով են, եթե հանկարծ որոշում կայացվի արգելափակել, հետո անդրադառնալ այս որոշումներին ու ասել. «Տեսեք, զգուշացրել ենք, տուգանել ենք՝ ավելի քան մեկ անգամ Վիքիպեդիա՝ արգելված նյութերը չհեռացնելու համար»։
«Ամերիկայի ձայն». Ո՞ր պահին իշխանությունները կարող են հայտարարել Վիքիպեդիայի արգելափակման մասին:
Սարգիս Դարբինյան. Այժմ, հավանաբար, մեզ համար զարմանալի ոչինչ չի լինի։ Կարծում եմ՝ ողջ ռուսական հանրությունն արդեն հստակ գիտակցում է, թե ուր է գնում ամեն ինչ՝ դեպի ռուսական ինտերնետի պոպուլյացիան: Նույն հարցը վերաբերում է YouTube-ի արգելափակմանը. մենք ինքներս մեզ հարցնում ենք ոչ թե «եթե», այլ «երբ»: Վիքիպեդիայի հետ կարելի է վերաբերվել այնպես, ինչպես վերաբերվեցին Twitter-ի, կամ նույնը, ինչ վերաբերվեցին Facebook-ի հետ, և դա կարող է տեղի ունենալ ցանկացած պահի: Այստեղ միայն քաղաքական որոշում է պետք, և մենք հասկանում ենք, որ «Ռոսկոմնադզորը» ինքնուրույն որոշումներ չի կայացնում նման մեծ ռեսուրսների վերաբերյալ։ Այս որոշումներն ընդունվում են նախագահի աշխատակազմում։ Մենք արդեն տեսնում ենք, թե ինչպես են տարբեր պաշտոնյաներ ու պատգամավորներ կրակ թափում այնտեղ՝ հայտարարելով, որ Վիքիպեդիան վտանգավոր է և պետք է արգելափակվի, ուստի դա կարող է տեղի ունենալ ցանկացած պահի։
Ամերիկայի ձայն. Չնայած այն հանգամանքին, որ իշխանությունները վաղուց պահանջներ ունեն Վիքիպեդիայի և YouTube-ի դեմ, ինչո՞ւ եք կարծում, որ նրանք դեռ չեն սկսել արգելափակել դրանք:
Ս.Դ.- Եթե խոսենք YouTube-ի մասին, ապա Ռուսաստանի իշխանությունների համար 2 հանգամանք կա: Առաջինն այն է, թե ինչպես արգելափակել YouTube-ն այնպես, որ չազդի Google-ի մնացած ենթակառուցվածքների վրա, որոնք, անկասկած, անհրաժեշտ են Android-ը գործարկելու համար: Երկրորդ հանգամանքը, հավանաբար, կապված է այն հույսի հետ, որ այս հարթակը կարող է օգտագործվել սեփական քարոզչական տեսանյութերի և բովանդակության գովազդի համար: Հիմա ակնհայտ է, որ դա չի աշխատի, և բոլոր ալիքները կարգելափակվեն։ Վիքիպեդիան շարունակում է մնալ ռուսական ինտերնետի ամենաշատ այցելվող կայքերից մեկը։ Եվ, իհարկե, նման ռեսուրսի արգելափակումը կրկին կհանգեցնի Վիքիպեդիայից ամենօրյա օգտատերերի հսկայական թվով երիտասարդների՝ ուսանողների արմատականացմանը։ Եվ ինչ-որ պահի մենք մտածեցինք, որ դա կարող է խանգարել Ռուսաստանի իշխանություններին ամբողջությամբ արգելափակել ծառայությունը։ Բայց հիմա դեռ կարծում եմ, որ բավական է միայն լինի քաղաքական որոշումը, և, ընդհանուր առմամբ, սա արդեն խոչընդոտ չէ այդ ծառայությունների արգելափակման որոշում կայացնելու համար։
Ամերիկայի ձայն. Եթե Wikipedia-ն արգելափակվի, որքանո՞վ այն արդյունավետ կլինի: Ի վերջո, սահմանափակումները շրջանցելու ուղիներ կան։
Ս.Դ.- Մի բան հաստատ է՝ յուրաքանչյուր ռուսաստանցի պետք է գործիքներ կուտակի սահմանափակումները շրջանցելու համար: Մենք խոսում ենք ունիվերսալ VPNացման մասին և կարծում ենք, որ մարդիկ արդեն պետք է պատրաստվեն նրան, որ ծառայությունների մեծ մասը սահմանափակվելու է մինչև 2023 թվականի վերջ՝ 2024 թվականի սկիզբ, այսինքն՝ նոր նախագահական ընտրությունների նախօրեին։
Իհարկե, Ռուսաստանի իշխանությունները չեն կարող ամեն ինչ արգելափակել, եւ ինձ թվում է, որ նրանք նման նպատակ չունեն։ Հիմնական նպատակը երթեւեկության կրճատումն է։ Իհարկե, արգելափակումը որոշ չափով նվազեցնում է այցելուների թիվը, բայց ոչ միշտ։ Օրինակ, որոշ լրատվամիջոցներ, որոնք արգելափակվել են, գրեթե չեն կորցրել իրենց օգտատերերի լսարանը: Այն մարդիկ, ովքեր սովոր են Վիքիպեդիային, նույնպես կկարողանան մուտք գործել այնտեղ և, բնականաբար, 100%-անոց արգելափակում չի լինի։ Բայց ռուսներին դժվար ժամանակներ են սպասում, հաշվի առնելով, որ Ռոսկոմնադզորն արդեն փորձարկում է VPN բլոկները, և այժմ նրանք դա անում են ոչ միայն IP հասցեներով, այլև արձանագրություններով։ Եվ մենք պետք է պատրաստվենք այն փաստին, որ VPN ծառայությունների մեծ մասը, որոնք չունեն հուսալի արձանագրություններ, որոնք կարող են խաբել Ռոսկոմնադզոր համակարգը, այլևս հասանելի չեն լինի: Բայց բացի VPN-ից, կա Tor, կան բազմաթիվ թրեքերներ և պլագիններ։
Ամերիկայի ձայն. Ռուսաստանում հայտարարություններ կան, որ Վիքիպեդիան կարող է փակվել, երբ հայտնվի լիարժեք այլընտրանք: Իշխանությունները այս կերպ դիրքավորում են Գիտելիք պորտալը, որը դեռ աշխատում է թեստային ռեժիմով։ Ծանո՞թ եք այս նախագծին: Կարո՞ղ է այն դառնալ Վիքիպեդիայի փոխարինող:
Ս.Դ.- Ես ինքս չեմ տեսել այս կայքը: Այս խոսակցությունները, հիշում եմ, սկսվել են շատ վաղուց՝ մոտ 5 տարի առաջ, երբ միտք կար ստեղծել Մեծ Ռուսական հանրագիտարան, որը պետք է փոխարինի Վիքիպեդիային, բայց այս աշխատանքը շատ առաջ չի շարժվել, և ոչ ոք չգիտի այս նախագծի մասին։ Վիքիպեդիայի ուժը կայանում է նրանում, որ այն լցված է եթե ոչ միլիոնավոր օգտատերերով, ապա հաստատ տասնյակ հազարավորներով ամբողջ աշխարհում, ովքեր ժամանակ են ծախսում դրա վրա: Ռուսաստանի իշխանություններին, իհարկե, մոտ ապագայում նման բան ստեղծել չի հաջողվի։ Հետևաբար, միակ բանը, որ նրանք կարող են անել, ինչ-որ պաթետիկ անալոգներ ստեղծելն է, և դժվար թե դրանք մեծ հաջողություն ունենան: Նախ, քանի որ դրանք այդքան շատ տեղեկատվություն չեն պարունակի: Երկրորդ՝ այնտեղ ավելացվող տեղեկատվությունը ակնհայտորեն կասկածելի ծագում կունենա՝ հաշվի առնելով աղբյորը։ Ուստի այս կարգի անալոգային տեղեկատվության օբյեկտիվության մասին խոսելն ավելորդ է։
Ամերիկայի ձայն. Եթե խոսենք օբյեկտիվության մասին, ի՞նչ է անում Վիքիպեդիան՝ ապահովելու, որ ուկրաինական պատերազմի մասին տեղեկատվությունը անաչառ լինի:
Ս.Դ.- Կան նույն ալգորիթմները, ինչ մյուս հոդվածների հետ կապված: Կան Վիքիպեդիայի մոդերատորներ՝ մեծ փորձով։ Նրանք հնարավորություն ունեն հաստատելու կամ մերժելու որոշ խմբագրումներ, որոնք արվում են օգտատերերի կողմից, և այս ամբողջ համակարգը ապահովում է տեղեկատվության ճշգրտությունը։ Հաճախ մենք տեսնում ենք, որ տեղեկատվությունը վերագրվում է, բայց ոչ բոլոր խմբագրումներն են ընդունվում Վիքիպեդիայի կողմից, եթե չկան վստահելի աղբյուրներ։ Եվ սա Վիքիպեդիայի հիմնական կանոնն է՝ ցանկացած տեղեկություն պետք է հղում կատարել վստահելի աղբյուրներին։
Ամերիկայի ձայն. Իսկ ո՞վ է պատասխանատու Վիքիպեդիայից հոդվածները ջնջելու համար:
Ս.Դ.- Նույն համայնքն է դա անում: Եթե որևէ հոդված կասկածներ է հարուցում, մասնավորապես, թե որն է այդ տեղեկատվության ծագման աղբյուրը, ապա համայնքը որոշում է որոշ նյութեր հեռացնել: Բայց դրան միշտ նախորդում են բավականին երկար Վիքիպեդիայի թեմաներ, որոնք ներառում են մասնակիցների քննարկում։ Այս քննարկումը երբեմն տևում է շաբաթներ, մինչև հոդվածի հասանելիությունը սահմանափակելու, այն ջնջելու կամ փոփոխություններ կատարելու համար արդեն իսկ հավասարակշռված որոշում կայացվի:
Ամերիկայի ձայն. Ռուսաստանը շարունակում է արգելափակել արևմտյան ռեսուրսները: Անցյալ ամիս, օրինակ, ուկրաինացի արտիստ Ջալսոմինոյի «Չորնոբայվկա» երգի պատճառով ժամանակավորապես սահմանափակվել էր մուտքը բրիտանական Last.fm երաժշտական ծառայությանը։ Ձեր դիտարկումներով՝ ժամանակի ընթացքում Ռուսաստանում պատերազմի պատճառով արգելափակված կայքերի թիվն ավելանում է, թե՞ հակառակը։
Ս.Դ.- Միշտ մաքրելու, արգելափակելու բան կա: Վերջերս մենք հաշվարկեցինք, որ ուկրաինական պատերազմի սկզբից մեկ տարվա ընթացքում արգելափակված ռեսուրսների թիվը գերազանցել է 10 հազարը։ Սրանք ռուսական լրատվամիջոցների, ուկրաինական լրատվամիջոցների, արտասահմանյան լրատվամիջոցների կայքերն են, տարբեր հարթակներ, խանութներ, ֆորումներ և համացանցային տեղեկատվական լայն աղբյուրներ, որոնք արգելափակված են Գլխավոր դատախազության որոշմամբ և, ամենայն հավանականությամբ, չեն ապաարգելափակվի ՀՀ տարածքում մոտ ապագայում: Կարծում եմ՝ դեռ աշխատելու տեղ կա և աշխատելու բան: Ակնհայտ է, որ կան բազմաթիվ վեբ ռեսուրսներ, հավելվածներ, որոնք դեռևս թույլ են տալիս հսկայական թվով օգտատերերի ստանալ տեղեկատվություն։ Սրանք են TikTok-ը, YouTube-ը, Telegram-ը և ավելի փոքր ծառայություններ: Նրանց ժամանակը դեռ չի եկել, և ես կարծում եմ, որ վաղը կամ մյուս օրը կարող է գալ։