Կես դար շարունակ Վաշինգտոնն ու Մոսկվան երկխոսություն են վարում ռազմավարական միջուկային ուժերի չափը սահմանափակելու շուրջ։ ԱՄՆ-ն ու ԽՍՀՄ-ը, իսկ հետագայում վերջինիս իրավահաջորդ Ռուսաստանը միակ պետություններն են, որ կնքել են համաձայնագրեր, որոնք նախատեսում են ոչ միայն միջուկային զինանոցների կրճատում, այլև դրանց կանոնավոր ստուգումներ։
Միջուկային զենքը ծագել է ԱՄՆ-ից և առաջին անգամ օգտագործվել է 1945 թվականին Ճապոնիայի դեմ։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Վաշինգտոնն ուներ միջուկային մենաշնորհ, սակայն 1946-ին առաջարկեց այդ զենքերը դնել ՄԱԿ-ի վերահսկողության տակ, որպեսզի միջուկային էներգիան օգտագործվեր միայն խաղաղ նպատակներով: Երբ ՄԱԿ-ը ստեղծեց վերահսկողության համակարգը, ԱՄՆ-ը պետք է հրաժարվեր իր միջուկային զինանոցից: Նախագիծը կոչվել է Բարուխի պլան՝ ամերիկացի դիվանագետի անունով։ ԽՍՀՄ-ը, սակայն, տապալեց «Պլանի» քվեարկությունը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում։
1949 թվականին ԽՍՀՄ-ը փորձարկեց ատոմային ռումբ, որը ստեղծվել էր ամերիկյան գաղտնիքների հիման վրա, որոնք գողացել էին այն ժամանակ, երբ երկու պետությունները ռազմական դաշնակիցներ էին: Դա միջուկային սպառազինությունների անվերահսկելի մրցավազքի սկիզբն էր. երկու գերտերություններն էլ անընդհատ ավելացնում էին այն։ ԱՄՆ-ի ու ԽՍՀՄ-ի միջև աճեց անվստահությունը: Սառը պատերազմը «թեժ» հակամարտության վերածվելու ռիսկը միշտ էլ իրական է եղել։ Սակայն ի սկզբանե ակնհայտ էր, որ դա անդունդ տանող ճանապարհն է։
Վաշինգտոնում և Մոսկվայում աճում էր այն ընկալումը, որ միջուկային զինանոցների սահմանափակումը բխում է երկու երկրների շահերից: 1963-ի Կարիբյան ճգնաժամից հետո, որը ցույց տվեց, թե որքան մեծ է միջուկային լայնածավալ պատերազմ սկսելու ռիսկը, արվեց առաջին քայլը՝ ստորագրվեց ԱՄՆ-Խորհրդային-Բրիտանական միջուկային փորձարկումների արգելման պայմանագիրը։
Միջուկային դիվանագիտությունը եզակի նախագիծ էր ԽՍՀՄ-ի համար. նախկինում երբեք չէր մասնակցել զենքի որոշակի տեսակների սահմանափակման համաձայնագրերին: Միացյալ Նահանգները նման փորձ ուներ: Եվ այդ ուղղությամբ նախաձեռնությունների ճնշող մեծամասնությունը եկել է Վաշինգտոնից:
ԽՍՀՄ-ը, որը միջուկային մրցավազքում հետ էր մնում ԱՄՆ-ից, երկար ժամանակ չափազանցրել էր իր ուժը: Դա միտումնավոր բլեֆ էր՝ ցույց տալու միջուկային հավասարության գոյությունը: Մոսկովյան շքերթներին նրանք ցույց էին տալիս կեղծ սարքեր՝ դրանք անվանելով գերհզոր հրթիռներ, իսկ խորհրդային առաջնորդները զգալիորեն ուռճացնում էին ռազմավարական զենքերի քանակը և կատարողական բնութագրերը:
Վաշինգտոնի և Մոսկվայի միջև ուղիղ երկկողմ բանակցությունների գործընթացը սկսվել է 1967 թվականին՝ Վեցօրյա պատերազմից մի քանի շաբաթ անց և Վիետնամի պատերազմի պիկին։ Խորհրդային Միության վարչապետ Ալեքսեյ Կոսիգինը առաջարկել էր հանդիպել դեմոկրատ նախագահ Լինդոն Ջոնսոնին։
Ամերիկյան պատվիրակությունը հանդես էր եկել ինչպես ռազմավարական միջուկային զենքի, այնպես էլ հակահրթիռային պաշտպանության ռազմավարական համակարգերի սահմանափակման ծրագրով։ Ամենալուրջ խնդիրներից մեկն այն էր, որ ԽՍՀՄ-ում այդ պահին քաղաքական ղեկավարությունը վերահսկողություն չուներ միջուկային զենքի մշակման վրա. դա զինվորականների իրավասության տակ էր, և անհնար էր հիմնական գաղտնիքների մասին տեղեկությունների բացահայտումը։
Վաշինգտոնի և Մոսկվայի միջև առաջին համաձայնագիրը, որը սահմանափակում էր գերտերությունների միջուկային զինանոցները, կնքվեց միջուկային մրցավազքի մեկնարկից քառորդ դար անց։
1972 թվականին բեկում եղավ, երբ հանրապետական նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնը ժամանեց Մոսկվա, և Խորհրդային Միության առաջնորդ Լեոնիդ Բրեժնևը ստորագրեց Ռազմավարական հարձակողական սպառազինությունների սահմանափակման ոլորտում որոշակի միջոցառումների մասին միջանկյալ համաձայնագիրը (SALT-1), որը սառեցրեց բալիստիկ հրթիռների ավելացումը հինգ տարով: Այս համաձայնագիրը պարզվեց, որ ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև հարաբերություններում «թուլացման» առանցքային պահերից մեկն էր, որը տևեց մինչև 1979 թվականը՝ Աֆղանստան խորհրդային ներխուժման սկիզբը։
Այնուամենայնիվ, մեկ տասնամյակից էլ քիչ ժամանակում հնարավոր եղավ ավարտել աշխատանքը և ստորագրել Ռազմավարական հարձակողական սպառազինությունների սահմանափակման մասին պայմանագիրը (SALT-2), որը սահմանափակում էր միջուկային զենք կրողների թիվը։ Այն ստորագրել են դեմոկրատ նախագահ Ջիմի Քարթերը և Բրեժնևը։ ԱՄՆ Սենատը հրաժարվել է վավերացնել պայմանագիրը։ Այն երբեք ուժի մեջ չի մտել, սակայն երկու երկրներն էլ ոչ պաշտոնապես կատարել են դրա պայմանները։
Սենատի դժգոհության պատճառը մեկ հրթիռի վրա մի քանի միջուկային մարտագլխիկներ տեղադրելու խորհրդային տեխնոլոգիայի զարգացումն էր. դա զգալիորեն փոխեց ուժերի հավասարակշռությունը։ Բացի այդ, SALT-2-ը չի նախատեսել երկկողմանի ստուգումներ:
Քարթերին փոխարինած հանրապետական Ռոնալդ Ռեյգանը քննադատել է SALT 2-ը։ Իր հերթին, նրա նախագահության օրոք ԱՄՆ-ը նույնպես ստեղծել և տեղակայել էր նմանատիպ համակարգեր և գործարկել հակահրթիռային պաշտպանության համակարգի ստեղծման նախագիծ՝ «Strategic Defense Initiative»: Նախագիծը պոտենցիալ ուներ ԽՍՀՄ-ին զրկելու ԱՄՆ-ի տարածքին հարվածելու հնարավորությունից։
Դա ևև խորհրդային տնտեսության լուրջ խնդիրները դարձան սպառազինությունների կրճատման ոլորտում հաջողության պատճառ։
1987-ին Ռեյգանը և ԽՍՀՄ առաջնորդ Միխայիլ Գորբաչովը ստորագրեցին Միջին հեռահարության միջուկային ուժերի մասին պայմանագիրը. պատմության մեջ առաջին և մինչ այժմ վերջին անգամ որոշում է կայացվել վերացնել զենքի մի ամբողջ դասը: Ի տարբերություն նախկին պայմանավորվածությունների, այս անգամ հրթիռների ոչնչացման գործընթացը պետք է վերահսկվեր տեսուչների կողմից։ Ռուսական ասացվածքների սիրահար Ռեյգանը պարբերաբար օգտագործում էր «Վստահիր, բայց ստուգիր» արտահայտությունը։
Գործընթացը շարունակվեց և հիմք դարձավ երկկողմ համաձայնագրերի ստորագրման համար. 1991 թվականին «START-1», որը շարունակվեց 1993 թվականին՝ «START-2», 2002 թվականին՝ Մոսկվայի պայմանագիրը, իսկ 2010 թվականին՝ «START-3»: Այս բոլոր պայմանագրերը դրական, թեև ոչ տեւական, ազդեցություն ունեցան երկու երկրների հարաբերությունների վրա։
Այնուամենայնիվ, 2002 թվականին հանրապետական նախագահ Ջորջ Բուշը հայտարարեց, որ Միացյալ Նահանգները դուրս է գալիս ABM պայմանագրից, որը ստորագրվել էր 30 տարի առաջ, որպեսզի կարողանա պաշտպանվել Իրանի և Հյուսիսային Կորեայի հրթիռներից։ Ռուսաստանը բացասաբար ընդունեց այս որոշումը և ի պատասխան՝ դուրս եկավ «START-2» պայմանագրից։
2012-ին Ռուսաստանը հանդգնորեն հրաժարվեց մասնակցել «Նուն-Լուգար» ծրագրին, որի շրջանակներում Միացյալ Նահանգները ֆինանսավորում էր զանգվածային ոչնչացման զենքի վերացումը: 2013 թվականին Ռուսաստանի առաջնորդ Վլադիմիր Պուտինը մերժել է դեմոկրատ նախագահ Բարաք Օբամայի առաջարկը միջուկային զինանոցների հետագա կրճատման վերաբերյալ։
Ռուսաստանը նույնպես սկսեց խախտել իր ստորագրած պայմանագրերի պայմանները։ Օրինակ՝ 2019 թվականին Միացյալ Նահանգները դուրս եկավ Միջին հեռահարության միջուկային ուժերի պայմանագրից այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանը ստեղծեց և շահագործման հանձնեց միջին հեռահարության հրթիռ։
Այս տարիների ընթացքում ռուս առաջնորդները և ռուսական քարոզչությունը պարբերաբար սպառնում են արևմտյան երկրներին և ԱՄՆ-ին միջուկային զենքով։ Ուկրաինայի դեմ ռուսական ագրեսիայի պատճառով Վաշինգտոնի և Մոսկվայի հարաբերությունները կտրուկ վատթարացան։
2023 թվականին Միացյալ Նահանգները Ռուսաստանին մեղադրել է գոյություն ունեցող երկկողմ համաձայնագրերից վերջին՝ «START-3»-ի պայմանները խախտելու մեջ. Մոսկվան հրաժարվում է հասանելի դարձնել իր օբյեկտները ամերիկացի տեսուչների համար: